Z Małopolska w II Wojnie Światowej

PAJDAK Antoni

Urodził się 7 grudnia 1894 r. w Biskupicach, pow. Wieliczka. Był synem Józefa (rolnika, górnika, socjalisty z przekonania) i Katarzyny z d. Kasprzyk. Miał trzech braci: Juliana, Wiktora i Henryka. Do szkoły powszechnej chodził w Biskupicach, później do czteroklasowej Szkoły Pospolitej Męskiej w Wieliczce. Od września 1907 r. był uczniem IV Gimnazjum w Krakowie. W 1910 r. wstąpił do Związku Walki Czynnej, w którym używał pseudonimu „Antoni”. We wrześniu 1911 r. przeniósł się do Gimnazjum w Podgórzu. W 1912 r. wstąpił do Związku Strzeleckiego. Został przeszkolony na kursie szkoły oficerskiej Związku Strzeleckiego. W latach 1913 i 1914 r. uczył się w Gimnazjum św. Anny w Krakowie. Jeszcze jako uczeń, wzorem swojego ojca, wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Uczęszczał na wykłady Uniwersytetu Robotniczego. 4 sierpnia 1914 r. zgłosił się do służby w Legionach Polskich. W 2. kompanii IV batalionu 1. pułku piechoty Legionów otrzymał stopień plutonowego. Od 13 sierpnia 1914. brał udział w większości walk legionowych na kielecczyźnie, w lubelskiem i na Wołyniu. 22 listopada 1914 r. wziął udział w nocnym boju o Załęże. Walczył pod Łowczówkiem. W przerwie urlopowej w 1915 r. zdał maturę w Gimnazjum św. Anny w Krakowie. Uczestniczył w walkach nad Stochodem i Styrem. Od 30 września do 20 października brał udział w walkach pod Koszyszczami, gdzie został ranny. 28 kwietnia 1916 r. wziął udział w walkach o Polską Górę pod Kostiuchnówką, a 9 czerwca 1916 r. brał udział w ataku na Olszynkę pod Kostiuchnówką. Po zakończeniu walk został awansowany do stopnia starszego sierżanta. W lutym 1917 r. skierowano go do Polskiej Organizacji Wojskowej na Lubelszczyźnie. Działał w Rejowcu i Puławach, gdzie został aresztowany przez niemiecką żandarmerię jako szpieg. Po miesiącu pobytu w areszcie odesłano go do Komendy Legionów Polskich w Dęblinie, a stamtąd do 5. pułku piechoty Legionów. W lipcu 1917 r. odmówił złożenia przysięgi na wierność Austrii. Został internowany, a następnie wcielony do austriackiego 40. pułku piechoty na froncie rosyjskim. Z pułku skierowano go do szkoły oficerskiej w Radymnie. Po jej ukończeniu w stopniu aspiranta, wraz z 40. pułkiem piechoty, przewieziono go na front włoski w Tyrolu. Tam poważnie zachorował. Do Krakowa wrócił dopiero w styczniu 1919 r. i 6 stycznia 1919 r. rozpoczął studia na wieczorowym kursie Akademii Handlowej. Egzamin końcowy zdał 8 kwietnia 1919 r. i zapisał się na studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim. W lipcu 1920 r. zgłosił się na ochotnika do wojska. W stopniu wachmistrza sztabowego przydzielono go do 5. zapasowego dywizjonu taborów przy Dowództwie Okręgu Generalnego w Krakowie. W listopadzie 1920 r. został zdemobilizowany. 30 lipca 1921 r. otrzymał absolutorium prawa. 11 stycznia 1922 r. zdał przed Komisją Rządową Egzaminacyjną egzamin rządowy oddziału sądowego, a 17 czerwca – oddziału politycznego. 30 listopada 1922 r. otrzymał tytuł doktora praw. 5 marca 1923 r. został zatrudniony jako nieetatowy urzędnik IX stopnia starostwa w Radomsku. 28 listopada 1923 r. awansowano go na urzędnika VIII stopnia starostwa w Radomsku. W ostatnich dnia stycznia 1925 r. zdał egzaminy na stanowisko I kategorii w administracji wewnętrznej. W 1926 r. przeniesiono go na stanowisko wicestarosty w Koninie, a później w Słupcy. W 1928 r. został wybrany (głosami radnych z Polskiej Partii Socjalistycznej i Bundu) na burmistrza Radomska, urząd objął 1 marca tego roku. Ze względu na opozycyjne wobec Józefa Piłsudskiego poglądy został odwołany ze stanowiska 7 marca 1930 r. Oficjalnie odwołanie nastąpiło po kontroli finansowej, pod zarzutem przekroczenia budżetu miasta, które to przekroczenie Rada Miejska uznała wcześniej za celowe i jednogłośnie zaakceptowała. Zajął się wówczas działalnością polityczną. Urządzał wiece i pochody, wygłaszał odczyty. W 1931 r. powrócił do Krakowa i 1 listopada zarejestrował się jako bezrobotny. Praktykę adwokacką odbywał od lipca 1932 r. w kancelarii Adama Lewartowskiego. 16 czerwca 1933 r. przeniósł się do Liszek, do tamtejszej kancelarii Stanisława Zabagły. 8 października 1935 r. zdał egzamin adwokacki. W latach 1937 i 1939 był członkiem egzekutywy Okręgowego Komitetu Robotniczego Polskiej Partii Socjalistycznej Kraków-Miasto. Bezpłatnie bronił działaczy lewicowych w procesach politycznych. W latach 1938-39 był ławnikiem krakowskim. Otworzył własną kancelarię adwokacką przy Grodzkiej 49 w Krakowie. W maju 1939 r. został wybrany wiceprezydentem Krakowa, ale wybór nie został zatwierdzony przez władze państwowe. We wrześniu 1939 r. zmobilizowano go i przydzielono do Wojewódzkiej Komendy Policji Państwowej w Krakowie. Z tą jednostką został ewakuowany na wschód. Komendę Policji rozwiązano po 17 września 1939 r. w Przemyślanach. Uniknął sowieckiej niewoli i przedostał się do Lwowa. W październiku 1939 r. uczestniczył w spotkaniu tamtejszych działaczy, na którym zdecydowano podjęcie działalności konspiracyjnej. 11 listopadza 1939 r. wszedł w skład Okręgowego Komitetu Polskiej Partii Socjalistycznej Wolność-Równość-Niepodległość. Powrócił do Krakowa, podjął działalność w tutejszym Polskiej Partii Socjalistycznej Wolność-Równość-Niepodległość. Od końca 1939 r. ukrywał się w Biskupicach. Organizował pomoc dla więźniów KL Auschwitz i współpracował z Radą Pomocy Żydom „Żegota”. W 1941 r. objął kierownictwo Okręgu Gwardii Ludowej Polskiej Partii Socjalistycznej Wolność-Równość-Niepodległość, a wkrótce wszedł do Komendy Głównej tej organizacji. Od 1942 r. stale przebywał w Warszawie. Został zastępcą Delegata Rządu na Kraj. Podlegały mu departamenty komunikacji oraz pracy i opieki społecznej. Używał wówczas pseudonimu „Okrzejski”, a od 1944 r. „Traugutt”. Od 1 sierpnia 1944 r. aktywnie uczestniczył w jawnych pracach Krajowej Rady Ministrów w walczącej Warszawie. Po kapitulacji powstania warszawskiego wyszedł z miasta z ludnością cywilną. Ukrywał się w Podkowie Leśnej i Piotrkowie Trybunalskim. Kontynuował działalność w Krajowej Radzie Ministrów, także po wkroczeniu Sowietów. W marcu 1945 r. został wydelegowany przez rząd polski na uchodźstwie do rozmów z Sowietami. 27 marca 1945 r. wziął udział w spotkaniu z pułkownikiem Pimienowem, co miało być wstępem do rozmów na wyższym szczeblu. 28 marca 1945 r. poszedł do siedziby NKWD w Pruszkowie, aby sprawdzić jakie są losy Delegata Rządu i Komendanta Głównego Armii Krajowej, którzy po rozmowach z Sowietami w dniu poprzednim zaginęli. Został zatrzymany i następnego dnia przewieziony samolotem do Iwanowa Wozniesjenskiego, a stamtąd pociągiem do Moskwy. osadzono go w więzieniu NKWD na Łubiance. Przez cały okres śledztwa od 1 kwietnia 1945 r. był przesłuchiwany przez pułkownika Gusjewa. Kiedy po kilkudziesięciu przesłuchaniach odmówił dalszych zeznań, zaprzestano przesłuchań. Wyłączono go także z pokazowego procesu pozostałych 15 przywódców Polski Podziemnej, wg oficjalnych dokumentów NKWD z powodu złego stanu zdrowia. Na początku lipca 1945 r. przeniesiono go do więzienia NKWD na Butyrkach w Moskwie. W połowie listopada 1945 r. odesłano go na Łubiankę. Postawiono go przed sądem i po rozprawie za zamkniętymi drzwiami skazano na 5 lat więzienia. Kilka dni po procesie osadzono go w jednej celi ze Janem Stanisławem Jankowskim, Stanisławem Jasiukowiczem i Adamem Bieniem. W 1949 r. przeniesiono ich do więzienia we Włodzimierzu nad Klaźmą. Później wywieziono go do Abańskiego Rejonu Krasnojarskiego Kraju. Od 24 maja 1950 do 18 czerwca 1954 r. pracował jako drwal w Onuczańskim gospodarstwie leśnym. Po pobycie w łagrze musiał pozostać na tzw. „przymusowym osiedleniu”. W kwietniu 1955 r. został zwolniony z zesłania. Wyjechał do Mińska. Od 13 kwietnia do 2 czerwca 1955 r., w oczekiwaniu na polski paszport, pracował w fabryce zapałek w Borysowie. Przez Brześć dotarł do Polski. 1 marca 1956 r. podjął pracę jako inspektor w Wydziale Kontroli Spółki Wydawniczej PAX w Warszawie. Jednocześnie 9 marca 1956 r. przydzielono go do Zespołu Adwokackiego nr 10 w Warszawie. 1 maja 956 r. został przeniesiony do Wydziału Personalnego PAX-u. We wrześniu 1968 r. przeszedł na emeryturę. W 1972 r. podpisał memoriał do premiera, w którym domagał się naprawienia krzywd wyrządzonych legionistom i uczczenia czynu niepodległościowego Legionów. We wrześniu 1976 r. należał do grona założycieli Komitetu Obrony Robotników. 22 stycznia 1977 r. Kolegium ds. Wykroczeń Warszawa-Śródmieście skazało go na karę grzywny za zbiórkę pieniędzy dla poszkodowanych robotników z Radomia i Ursusa. W Komitecie Samoobrony Społecznej Komitet Obrony Robotników działał aż do samorozwiązania we wrześniu 1981 r. na I Zjeździe Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność. W marcu 1977 r. podpisał deklarację założycielską Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Był kilkakrotnie wzywany na przesłuchania przez Służbę Bezpieczeństwa. W oficjalnych publikacjach Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej uznawano go za krańcowego prawicowca, rewizjonistę, syjonistę i człowieka przez całe życie stojącego po stronie „reakcji”. 11 marca 1981 r., przy wejściu do domu przy ul. Śliskiej w Warszawie w którym mieszkał, został oszołomiony gazem i pobity przez „nieznanego sprawcę”. Przez kilka tygodni lekarze walczyli o jego życie, a w tym czasie prokuratura umorzyła postępowanie w sprawie pobicia. Po powrocie do zdrowia nadal brał udział w pracach Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność. Był honorowym członkiem Społecznego Komitetu Obchodów 25 Rocznicy Poznańskiego Czerwca. W 1986 r. podpisał list do sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego, Michaiła Gorbaczowa, z apelem o odesłanie do Polski prochów przywódców Polski Podziemnej zmarłych w sowieckich więzieniach. 19 kwietnia 1990 r. wszyscy skazani w „procesie szesnastu” zostali zrehabilitowani przez sowiecki Sąd Najwyższy.

Zmarł 20 marca 1988 r., został pochowany w grobowcu rodziny na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Odznaczony: Krzyżem Niepodległości (1932), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Polonia Restituta (pośmiertnie, 1988), Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami (w grudniu 1944 r.), czterokrotnie Medalem Wojska (1948), Krzyżem Armii Krajowej (1970), Medalem Pro Fide et Patria, Odznaką Za Wierną Służbę (1916).

Od 1920 r. był żonaty z Janiną Gawlik (1893-1947, nauczycielką, więźniarką polityczną, która wg oficjalnej informacji Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego popełniła samobójstwo w więzieniu), miał córkę Wiesławę (zamężną Śmiechowską, lekarza-stomatologa, więźniarkę polityczną).