Z Małopolska w II Wojnie Światowej

SEMKOWICZ Władysław Aleksander.   
Urodzony 8 maja 1878 r. we Lwowie. Był najstarszym dzieckiem Aleksandra (historyka i bibliotekarza Uniwersytetu Lwowskiego) i Marii z d. Schier. W 1889 r. rozpoczął naukę w III Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie. Jako uczeń gimnazjalny opracował w 1894 r. 37 mapek historycznych do podręcznika szkolnego przygotowywanego przez ojca. W 1896 r. zdał maturę w III Gimnazjum. Podjął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Lwowskiego. Od 1897 r. brał udział w pracach Koła Historycznego studentów Uniwersytetu Lwowskiego. Od 1897 r publikował w „Kwartalniku Historycznym” pierwsze recenzje i od 1900 r. studia heraldyczne. W roku akademickim 1898/99 był bibliotekarzem „Czytelni Akademickiej”. Jednocześnie wybrano go na stanowisko sekretarza Akademickiego Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej. Jeździł z odczytami do Krakowa i wygłaszał prelekcje we wsiach Galicji Wschodniej. W latach 1899-1901 jako zastępca aplikanta i aplikant odbył praktykę w Archiwum Akt Grodzkich i Ziemskich we Lwowie. Ukończył studia prawnicze w 1900 r. W latach 1900-1903 studiował na Wydziale Filozoficznym historię i geografię. W latach 1901-1903 pracował jako suplent (zastępca nauczyciela) języka polskiego, historii i geografii w III Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie. 16 sierpnia 1902 r. obronił pracę doktorską z prawa na Uniwersytecie Lwowskim. W listopadzie 1902 r. wyjechał do Rzymu w ramach stypendium z Akademii Umiejętności w Krakowie na kwerendę w Archiwum Watykańskim. Wrócił do Lwowa. 30 maja 1903 r. zdał państwowy egzamin nauczycielski z historii i geografii. W 1903 r. podjął pracę nauczyciela historii i geografii w I Gimnazjum w Tarnowie. Zainteresował się wówczas zwyczajami ludowymi i publikował teksty etnograficzne w „Ludzie” i „Wiśle”. 1 IX 1906 r. przeniósł się na stanowisko profesora gimnazjalnego w V Gimnazjum klasycznym (tzw. bernardyńskim) we Lwowie. W latach 1907 – 1916 uczył w III Gimnazjum we Lwowie. W 1908 r. podjął współpracę z Komisją Historyczną Akademii Umiejętności w Krakowie. Wstąpił także do Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. W latach 1908 - 1915 redagował „Miesięcznik Heraldyczny” oraz „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego”. W latach 1908 – 1932 był redaktorem „Rocznika Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” we Lwowie. 25 października 1909 r. habilitował się na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego w zakresie nauk pomocniczych historii. W 1910 r. został przewodniczącym Komitetu Wydawnictwa Roczników Polski Średniowiecznej Akademii Umiejętności. W 1911 r. wybrano go na członka Wydziału Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. Od 1913 r. był członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. 8 sierpnia 1914 r. poszerzył habilitację o zakres historii średniowiecznej. Został docentem prywatnym Uniwersytetu Lwowskiego. Po wybuchu I wojny światowej w sierpniu 1914 r. ewakuował się przed nadejściem Rosjan ze Lwowa do Wiednia. Prowadził wykłady i egzaminy na kursach dla uczniów i nauczycieli ewakuowanych szkół galicyjskich. Jednocześnie kontynuował zbieranie materiałów do dalszej pracy naukowej. W 1915 r. był współzałożycielem Polskiego Archiwum Wojennego w Wiedniu. Jesienią 1915 r. powrócił do pracy w lwowskim gimnazjum i na tamtejszym uniwersytecie. 1 października 1916 r. objął w stopniu profesora nadzwyczajnego kierownictwo katedry historycznych nauk pomocniczych i historii średniowiecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1916 r. został członkiem Krakowskiego Koła Towarzystwa Historycznego. W kwietniu 1917 r. mianowano go członkiem Komisji Archiwalnej w Warszawie. Od 1917 do 1945 r. był kuratorem Koła Historyków Uczniów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pod koniec 1918 r. odmówił objęcia stanowiska naczelnika Wydziału Archiwów Państwowych w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, ale wszedł w skład Rady Archiwalnej tego Ministerstwa. Od listopada 1918 r. współpracował z Komisją Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie (jako zwyczajny członek Towarzystwa) powołanej dla obrony praw Polski do terenów Spisza i Orawy. W latach 1918-1945 był kuratorem Akademickiego Związku Sportowego. W 1919 r. został skarbnikiem i archiwariuszem Narodowego Komitetu Obrony Spisza, Orawy, Czadeckiego i Podhala. 28 marca 1919 r. został mianowany profesorem zwyczajnym. Latem 1919 r. uczestniczył Krakowie w pracach Komisji Polsko-Czechosłowackiej wytyczającej granicę pomiędzy tymi państwami. We wrześniu i grudniu 1919 r. jako delegat Biura Prac Kongresowych wyjeżdżał do Paryża w sprawie zarządzonego przez Radę Najwyższą plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie. 28 listopada 1919 r. wybrano go na członka korespondenta Wydziału II Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności w Krakowie. Od 1919 r. wchodził w skład Komisji Historii Sztuki Akademii Umiejętności. W 1920 r. uczestniczył w pracach komisji plebiscytowej na Spiszu i Orawie. W lipcu 1920 r. należał do komisji rzeczoznawców w związku z podziałem Śląska Cieszyńskiego dokonywanym przez Konferencję Ambasadorów. W grudniu 1920 r. został wybrany na stanowisko prezesa Towarzystwa Kresów Południowych w Krakowie. W latach 1920–1933 był wybierany do Wydziału Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. Od 1921 r. był kuratorem Akademickiego Koła Spisko-Orawskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1921 r. utworzył seminarium i gabinet nauk pomocniczych historii, gromadzący kolekcje numizmatów, medali, rycin oraz zbiory biblioteczne. Przekazał wówczas Centralnej Bibliotece Wojskowej w Warszawie zbiór rękopisów, druków i muzealiów Polskiego Archiwum Wojennego w Wiedniu poświęcony sprawie polskiej w czasie pierwszej wojny światowej (we wrześniu 1939 r. kolekcja ta uległa całkowitej zagładzie podczas obrony miasta). W marcu 1921 r. z ramienia Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego uczestniczył w konferencji pokojowej w Rydze. Opracowywał część traktatu z Rosją mówiącą o rewindykacji zbiorów archiwalno-bibliotecznych. W latach 1921-1925 z delegacją polską w Moskwie dopilnowywał porozumienia o rewindykacji zbiorów bibliotecznych. W grudniu 1921 przedstawił w Polskiej Akademii Umiejętności założenia metodyczne i zasady opracowania Atlasu Historycznego Polski. W 1922 r. powierzono mu redakcję prac naukowych Komisji Atlasu Historycznego Polski Polskiej Akademii Umiejętności (kierował nią do 1947). W 1922 r. uczestniczył w pracach komisji rewindykacyjnej akt z Austrii. Wszedł w skład Rady Archiwalno-Zabytkowej w Warszawie. W 1922 r. wchodził w skład Komisji Polsko-Czechosłowackiej dla sprawy Jaworzyny. 15 czerwca 1923 r. został wybrany członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności. W 1923 r. został wybrany na stanowisko zastępcy przewodniczącego Komisji Historycznej Polskiej Akademii Umiejętności. W latach 1923-1949 przewodniczył pracom Komisji Atlasu Historycznego Polski Polskiej Akademii Umiejętności. W latach 1924–1938 był zastępcą przewodniczącego Komisji Geograficznej Polskiej Akademii Umiejętności. W 1925 r. został wybrany na stanowisko prezesa Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. Wybrano go także do Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Historycznego we Lwowie. W marcu 1926 r. wybrano go na stanowisko wiceprezesa Towarzystwa Południowych i Zachodnich Kresów w Krakowie. 15 listopada 1926 r. jako sekretarz Wydziału II wszedł do Zarządu Polskiej Akademii Umiejętności. Od 1926 roku pracował w Komisji Etnograficznej Polskiej Akademii Umiejętności. Od 1927 r. był członkiem Komisji Historii Wojskowej Polskiej Akademii Umiejętności. W latach 1927-1931 i 1932-1939 był wybierany na stanowisko wiceprezesa Towarzystwa Słowiańskiego w Krakowie (w latach 1931-1932 był jego prezesem). Równocześnie był prezesem Sekcji Słowackiej i kuratorem Stowarzyszenia Studentów Słowaków Uniwersytetu Jagiellońskiego. Na kolejnych Zjazdach Geografów i Etnografów Słowiańskich organizowanych w Polsce, Jugosławii i Bułgarii w l. 1927–1936 przewodniczył Sekcji Geografii Historycznej. W 1928 r. z ramienia Polskiej Akademii Umiejętności brał udział w opracowaniu zasad organizacji archiwów w Polsce. W 1928 r. wybrano go na funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. W następnym roku został dziekanem Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1929 r. wybrano go członkiem honorowym Koła Historycznego studentów Uniwersytetu Lwowskiego. W grudniu 1929 r. wszedł do Zarządu Małopolskiego Związku Obrony Kresów Zachodnich (jego kadencja upłynęła w kwietniu 1932 r.). W 1929 r. wybrano go członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W latach 1929–39 był przewodniczącym Komisji Geografii Historycznej w Waszyngtonie przy Międzynarodowym Komitecie Nauk Historycznych w Paryżu. W 1930 r. wszedł w skład Rady „Polskiego Słownika Biograficznego”. W 1930 r. uczestniczył I Międzynarodowym Kongresie Geografii Historycznej w Brukseli. Współpracował w 1930 r. z państwową komisją dla ustalenia herbu państwa polskiego. Uczestniczył w pracach komisji archiwalno-bibliotecznej Zarządu Miejskiego w Krakowie (od 1937 Komisji Archiwalnej przy magistracie m. Krakowa). W latach 1931-1933 należał do Komitetu Budowy «Domu Śląskiego» w Krakowie. W 1933 r. został wybrany honorowym członkiem Towarzystwa Tatrzańskiego. W 1933 r. został wybrany na stanowisko przewodniczącego Komisji Historycznej Polskiej Akademii Umiejętności (przewodniczył jej pracom do 1945 r.). W latach 1933-1937 jako sekretarz redakcji i redaktor uczestniczył w pracach Komitetu Wydawnictw Śląskich Polskiej Akademii Umiejętności. W latach 1934–1939 był wybierany na stanowisko wiceprezesa Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Historycznego we Lwowie. Pełnił równocześnie stanowisko wiceprezesa Zarządu Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego w Krakowie. W 1935 r. odszedł z Rady Archiwalnej Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W 1935 r. uczestniczył w VI Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich w Wilnie. W latach 1935-1937 był przewodniczącym Komisji Etnograficznej Polskiej Akademii Umiejętności. W 1936 r. został wiceprezesem nowoutworzonego Towarzystwa Przyjaciół Słowaków im. L’. Štúra. W 1937 r. wybrano go na członka honorowego Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. W latach 1937–1939 brał udział w pracach Komitetu Łaciny Średniowiecznej w Polsce. W 1938 r. odmówił przyjęcia stanowiska prezesa Międzynarodowego Komitetu Nauk Historycznych, wymawiając się pracami badawczymi zajmującymi mu cały czas. We wrześniu 1939 r. przebywał w Krakowie. Zaraz po wkroczeniu Niemców do miasta był przesłuchiwany w kwestii jego prac na temat Śląska i Słowacji. 6 listopada 1939 r. został aresztowany w ramach Sonderaktion Krakau.  Przy aresztowaniu zrewidowano go. Poprzewiezieniu krytą ciężarówką przez Gołębią, Wiślną, Zwierzyniecką, Podwalem, Karmelicką, Alejami Trzech Wieszczów do więzienia Montelupich został wpisany do więziennej ewidencji. 7 listopada 1939 r. ok. 10,00 rano przewieziono go do koszar 20. pułku piechoty przy ul. Mazowieckiej. 9 listopada 1939 r. został wywieziony koleją z Krakowa-Łobzowa do więzienia we Wrocławiu. 10 listopada 1939 r. osadzono go w więzieniu karnym przy Kletschkauerstrasse 31 (obecnie

ul. Kleczkowska) lub więzieniu śledczym przy Freiburgerstrasse (obecnie ul. Świebodzka). 27 listopada 1939 r. po godz. 20,00 został przewieziony karetką więzienną na dworzec główny we Wrocławiu. Po dwugodzinnym oczekiwaniu w tunelu pod torami kolejowymi zapędzono go do pociągu. 28 listopada 1939 r. z przystanku leśnego za stacją kolejową w Oranienburgu około godz. 16,00 w padającym deszczu ze śniegiem przepędzono go do bramy KL Sachsenhausen i poddano procedurze przyjęcia (kąpiel, strzyżenie, odebranie ubrań, pieniędzy i zegarków, wydanie obozowych pasiaków. 29 listopada 1939 r. zapoznano go z regulaminem obozowym i przydzielono do baraku. Starania różnych osób i instytucji o jego uwolnienie były bezskuteczne. Jego mieszkanie w Krakowie zostało zrewidowane, a konfiskacie uległa m. in. korespondencja rodzinna z ojcem oraz materiały dotyczące spraw śląskich. M.in. gestapo skonfiskowało w czasie rewizji tekst rozprawy Rycerstwo polskie na Śląsku do końca XIV wieku (nigdy nie udało się go odnaleźć). Został zwolniony z obozu w Sachsenhausen 17 ( wg S. Jerzy, Kto to przypomni Niemcom? http://web.archive.org/web/20110719042740/http://lists.ceti.pl/pipermail/wiec/20071011/011790.html [dostęp 19 czerwca 2020];) lub 18 listopada 1940 r. (wg. Gawęda Stanisław, Uniwersytet Jagielloński w okresie II wojny światowej, Kraków 1986, s. 126 - 18 października 1940 r.). (Stanisław Urbańczyk, Uniwersytet za kolczastym drutem, Kraków 1969, s. 227 błędnie podaje, że zwolniono go z KL Dachau.) Powrócił do Krakowa. Miał zakaz opuszczania miasta i obowiązek częstego meldowania się w siedzibie niemieckich władz bezpieczeństwa. W celu uzyskania środków do życia podjął pracę w Dyrekcji Archiwów Państwowych Generalnego Gubernatorstwa. Powiadomił o tym konspiracyjne władze Uniwersytetu Jagiellońskiego, a także sekretarza generalnego Polskiej Akademii Umiejętności. Od 2 grudnia 1940 r. kierował referatem archiwów prywatnych w budynku Kolegium Kołłątaja przy ul. św. Anny 6. Miał dużą swobodę prac naukowych – dyrektor Archiwów Państwowych Generalnego Gubernatorstwa ograniczył się jedynie do przyjęcia jego miesięcznego sprawozdania. Otoczył wówczas opieką polskie zbiory archiwalne skonfiskowane osobom prywatnym i instytucjom takim jak Polska Akademia Umiejętności. Część tych dokumentów ukrył. 1 stycznia 1941 r. jego referat przeniesiono do Institut für Deutsche Ostarbeit. Opracowywał tu repertorium mieszczaństwa krakowskiego w średniowieczu, a sporządzone kartoteki oddał w maju 1944 r. do Archiwum miasta Krakowa. Kierował w konspiracji pracami doktorskimi. Używał wówczas kryptonimów i pseudonimów „Dr Wł. S.”, „S.”, „SAS”, „W. S.”, „Wl. S”. Polscy archiwiści ze Lwowa i Warszawy zarzucili mu wówczas kolaborację z Niemcami. Stanowisko to podtrzymała konspiracyjna prasa („Wolna Polska” 1941 nr 27 z 23 XII; „Wojna Cywilna” (1942 nr 6 z 3 XII; „Małopolski Biuletyn Informacyjny” 1942 nr 42 z 10 XII). Dochodzenie Kierownictwa Walki Cywilnej w Warszawie w tej sprawie zostało jednak umorzone. 1 maja 1942 r. powrócił otrzymał stanowisko kustosza Dyrekcji Archiwów. Jesienią 1943 r. polecił swoim doktorantom wycofanie się z prac Ostinstitutu. 21 kwietnia 1945 r. warszawskie Ministerstwo Oświaty nakazało wszczęcie postępowania dyscyplinarnego przeciwko niemu pod zarzutem „współpracy z okupantem w latach 1939–1945”. 12 maja 1945 r. zawieszono go w czynnościach profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Komisja Dyscyplinarna Uniwersytetu Jagiellońskiego, pracująca od połowy lipca 1945 r. do końca kwietnia 1946 r. zebrała stosowny materiał i przekazała go rektorowi. 20 lipca 1945 r. został wybrany na stanowisko dyrektora Wydziału II Polskiej Akademii Umiejętności. W latach 1945-1948 wchodził w skład Komisji Socjologicznej Polskiej Akademii Umiejętności. Ostateczna decyzja w tej sprawie (umorzenie postępowania) zapadła 27 kwietnia 1946 r. Komisji Prawniczej Uniwersytetu Jagiellońskiego. 23 września 1946 r. Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego uwolnił go całkowicie od zarzutu, do czego Ministerstwo Oświaty się nie ustosunkowało. W 1946 r., pomimo formalnego zawieszenia w obowiązkach profesora, po raz drugi współpracował z państwową komisją dla ustalenia nowego herbu państwa polskiego. We wrześniu 1947 r. Minister Oświaty przeniósł go z dniem 31 XII 1947 r. w stan spoczynku w związku z przejściem granicy wieku emerytalnego. W 1947 r. zrzekł się stanowiska dyrektora Wydziału II Polskiej Akademii Umiejętności, nie chcąc dostarczyć Ministerstwu Oświaty dodatkowych argumentów w sporze z Polską Akademią Umiejętności. Od 1 stycznia do 31 sierpnia 1948 r. pracował jako wykładowca kontraktowy na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W początku listopada 1948 r. ciężko zachorował. Został sparaliżowany.           
Zmarł 19 lutego 1949 r. Na koszt Polskiej Akademii Umiejętności został pochowany w grobowcu rodziny żony (Cygów) na cmentarzu Rakowickim.           
Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1929), dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi (1935, 1936), odznaką honorową za prace w rewindykacji dóbr polskiej kultury z Rosji (1927), bułgarskim Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Zasługi Obywatelskiej (1936), jugosłowiańskim Orderem św. Sawy III kl. (1930).   
Był dwukrotnie żonaty. Od 27 czerwca 1903 r. z Lesławą Bursówną (1890–1932) i po raz drugi od 29 I 1936 r. z Jadwigą Cyga (1897–1983). Z pierwszego małżeństwa miał dwie córki: Stanisławę (1904–1944, polonistkę, zamężną Piotrowicz), oraz Władysławę (1911–1989, geografkę, zamężną Ciętak). Z drugiego małżeństwa nie miał dzieci.    
Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, S II 69 Teczka osobowa Władysława Semkowicza; Bieńkowski Wiesław, https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/wladyslaw-aleksander-semkowicz [dostęp 9 III 2020]; Bochnak Adam, Pieradzka Krystyna, Czterdziestolecie Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa 1897–1937, Kraków 1937 s. 42, 74, 77; Buszko Józef, Akcja solidarnościowa na rzecz profesorów krakowskich, aresztowanych w ramach tzw. Sonderaktion, „Studia Historyczne” R. 24, 1981 s. 447–66; Gawęda Stanisław, Uniwersytet Jagielloński w okresie II wojny światowej, Kraków 1986, s. 50, 126; Hübner Piotr, Siła przeciw rozumowi… Losy PAU w latach 1939–1989, Kraków 1994; Karbowiak Antoni, Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych 1884–1908, Lwów 1909; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Mikucki Sylwiusz., Friedberg Marian, Władysław Semkowicz (9 V 1878 – 19 II 1949), „Kwartalnik Historyczny” R. 57: 1949 [1950] z. 1–4 s. 325–32; Orloff Ewa, Polska działalność polityczna, dyplomatyczna i kulturalna w Słowacji w latach 1919–1937, Rzeszów 1984; Plezia Marian, Życie i prace Władysława Semkowicza, [w:] Portrety uczonych polskich, Kraków 1974 (fot.); Radoń Sławomir, Dr Erich Randt w opinii archiwistów polskich, „Krakowski Rocznik Archiwalny” R. 1: 1995; Radwańska-Paryska Zofia, Paryski Witold, Wielka encyklopedia Tatrzańska, Poronin 1995; Semkowiczowa Jadwiga, Władysław Semkowicz w Sachsenhausen (1939–1940), „Studia Historyczne” R. 12: 1969 s. 561–602; Semkowiczowa Jadwiga, Wspomnienie o Władysławie Semkowiczu, „Wierchy” T. 36: 1967 s. 73 83; Semkowiczowa Jadwiga, Z działalności prof. Władysława Semkowicza jako kuratora Koła Historyków Studentów UJ (1917–1939), [w:] Koło Historyków Studentów UJ w latach 1892–1967, Kraków 1968 s. 103–5 (fot.); Słownik historyków polskich, Warszawa 1994; Słownik polskich towarzystw naukowych, Wrocław 1990–4 II cz. 1–2; Tymieniecki Kazimierz, Kozłowska-Budkowa Zofia, Śp. Prof. Władysław Semkowicz (9 maj 1878 – 19 luty 1949), „Roczniki Historyczne” R. 18: 1949 s. 449–62; Zakopane czterysta lat dziejów, red. R. Dutkowa, Kraków 1991 I–II; Gwiazdomorski Jan, Wspomnienia z pobytu profesorów UJ w niemieckim obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen, Kraków 1945 s. 190, 206; Gwiazdomorski Jan, Wspomnienia z Sachsenhausen, Kraków 1969, s. 273; Ne cedat Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania w UJ 1939–1945, oprac. M. i A. Zarębowie, Kraków 1975; Postępowanie dyscyplinarne przeciw profesorom oskarżonym o współpracę z Niemcami, „Dziennik Pololski” R. 1: 1945 nr 83 s. 2; Stołyhwo Kazimierz, W niewoli u N. S. D. A. P. Zestawienia biograficzne w okresie od 1 IX 1939 – 18 I 1945, Kraków 1946 s. 21, 40; Urbańczyk Stanisław, Uniwersytet za kolczastym drutem, Kraków 1969, s. 227; Wroński Tadeusz, Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974, s. 126; Wspomnienia z życia i działalności Koła Historyków U. U. J. w latach 1892–1927, Kraków 1928 s. 30–42;