Z Małopolska w II Wojnie Światowej
TUMANOWICZ Walerian Józef, „Jagra”, „Jagodziński”, (1894 -
1947) - Ormianin, legionista, oficer Wojska Polskiego, działacz Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość.
Urodzony 1 marca 1894 r. w
Rusbanilii (w Banila pe Ceremus na Bukowinie). Syn Issaka i Marii z d.
Piotrowicz. Do gimnazjum uczęszczał w
Czerniowcach. Dwie ostatnie klasy (siódmą i ósmą) kończył w Wiedniu i tam też zdał maturę. Ukończył kurs abiturientów na Akademii
Handlowej we Wiedniu. W 1914 r. wstąpił do Legionów
Polskich. Służył w 3. pułku
piechoty Legionów. Brał
udział w jego frontowych
walkach. Od 1918 r. był
oficerem służby stałej Wojska Polskiego. Brał udział w szeregach 3. pułku piechoty Legionów w wojnie polsko -
ukraińskiej w 1919 r., oraz
w wojnie polsko - bolszewickiej w 1920 r. Po wojnie ukończył studia na Akademii Handlowej we Lwowie.
Ukończył szkołę oficerską. Służył w Wilnie,
Rykontach, Trokach i Białymstoku. Pod czas odbywania służby wojskowej w Rykontach uczestniczył w budowie miejscowej szkoły i opiekował się obozami harcerskimi. Ze
starszeństwem 1 lipca 1925
r. został awansowany na
stopień kapitana. Od 1932 r.
służył w Korpusie Ochrony Pogranicza. Od 1938 r. był szefem wydziału w Naczelnej Komendzie Legii
Akademickiej. Przed wybuchem II wojny światowej został
awansowany na stopień
majora. We wrześniu 1939 r.
dowodził początkowo I batalionem 146. pułku piechoty. Uczestniczył w bitwie pod Kutnem. Pod koniec
kampanii dowodził I
batalionem odtworzonego 43. pułku piechoty w Kombinowanej Dywizji Piechoty gen. Jerzego
Wołkowickiego. Nie
poszedł do niewoli. W
przebraniu chłopskim
przedostał się do Warszawy. Z Warszawy udał się do Krakowa, gdzie nawiązał kontakt ze Służbą
Zwycięstwu Polski, a
następnie ze Związkiem Walki Zbrojnej. Od 1940 r.
był organizatorem i
pierwszym inspektorem Inspektoratu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej Mielec. Zamieszkał w Mielcu. Początkowo był oficjalnie zatrudniony w niemieckiej
firmie Johan Hennig, później był na
etacie Spółdzielni
Spożywców „Konsum” w Mielcu. Jego praca
ograniczała się do podpisywania listy
obecności. Później „pracował” w spółdzielni „Żniwo”. W tych firmach był zatrudniony pod przybranym nazwiskiem
Walerian Wartanowicz, zaś w
konspiracji używał pseudonimu
„Jagra”. W marcu 1943 r. kierował przygotowaniami do rozbicia
więzienia w Mielcu.
Został odwołany 25 lutego 1944 r. ze stanowiska
inspektora na wniosek Zenona Soboty „Świda” przez
komendanta Okręgu AK Kraków
pułkownika Józefa
Spychalskiego „Luty”. Powodem
odwołania było rzekome tolerowanie akcji
podległych żołnierzy Armii Krajowej, które miały cechy przestępcze. Od lutego 1944 r. do lipca 1945 r.
pozostawał w dyspozycji
Komendy Okręgu Armii
Krajowej. Należał do „Nie” i Delegatury Sił Zbrojnych. Wg niektórych źródeł został awansowany na stopień pułkownika. W połowie 1945 r. nawiązał kontakt z komendantem Obszaru
Południowego Delegatury
Sił Zbrojnych pułkownikiem Antonim Sanojcą „Skaleń”, który zaproponował mu objęcie kierownictwa Akcji „Z” na terenie Obszaru Południowego Delegatury Sił Zbrojnych (woj. : rzeszowskie,
krakowskie, górnośląskie i
dolnośląskie), na co wyraził zgodę. Jako szef komórki „Z” Obszaru Południowego Delegatury Sił Zbrojnych używał pseudonimu „Jagodziński”. Po rozwiązaniu Delegatury Sil Zbrojnych
działał w Zarządzie Obszaru Południowego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość kierując akcją „Z”. Powołał zespół
propagandowy i redaktorski z Chudybą na czele. W 1946 r. zamieszkał Jeleniej Górze, gdzie też został współwłaścicielem
sklepu. Został aresztowany
22 października 1946 r. w
Krakowie przy ul. Floriańskiej 3. Był
jednym z 17 oskarżonych w
procesie II Zarządu
Głównego Zrzeszenia
Wolność i
Niezawisłość i członków Polskiego Stronnictwa Ludowego w
Krakowie, który toczył
się od 11 sierpnia do 10
września 1947 r. przed
Wojskowym Sądem Rejonowym
przy ul. Senackiej 1. Wyrokiem z 10 września 1947 r. został skazany na karę
śmierci, utratę praw publicznych i obywatelskich praw
honorowych na zawsze oraz przepadek mienia na rzecz Skarbu Państwa. W czasie śledztwa i procesu zachował godną postawę. Ja swoje
przekonania kształtowałem od
roku 1914 w Legionach. Chcę tutaj powiedzieć, że przez 30
lat od Legionów aż do AK,
pracowałem w jednym i tym
samym duchu. Żywiłem
nienawiść do Rosji i
według tego
pracowałem. Z
chwilą kiedy armia
rosyjska weszła na ziemie
polskie i postawiła na
nich swoje garnizony, myślałem,
że to już koniec niepodległości. Trudno mi było. Wysoki Sądzie, w 50 roku życia zmienić duszę, bo ta dusza już we mnie skostniała … Z krwi jestem Ormianinem, z duszy i
przekonań Polakiem . . .
Wraz z krwią matki
wyssałem
nienawiść do
Związku Radzieckiego. .
. Prezydent RP decyzją z dnia 6 listopada 1947 r. nie
skorzystał z prawa
łaski.
Stracono
go około godziny 19,00 13
listopada 1947 r. w krakowskim więzieniu przy ul Montelupich, został pochowany na cmentarzu
Rakowickim.
Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego w Warszawie na wniosek córki, Grażyny Podstawskiej, postanowieniem z 17
stycznia 1992 r. unieważnił wyrok
Wojskowego Sądu Rejonowego w
Krakowie z 10 września 1947
r.
Odznaczony: czterokrotnie Krzyżem Walecznych (za udział w wojnie ukraińskiej i polsko - bolszewickiej w 1919 -
1920 r.), Krzyżem
Zasługi, Krzyżem za Wojnę, Krzyżem Niepodległości, Medalem Dziesięciolecia. W 1995 r. Rada miasta Krakowa podjęła uchwałę, że jednej z ulic Dzielnicy IV zostanie
nadane jego imię.
Był żonaty z
Jadwigą Dzięgiel, z którą miał córkę Grażynę (zamężną Podstawską).
IPN Kr Kolekcja
Komusińskiego,
Ostrzeżenie z 5 VI 1945 r.; Dniestr do Wody,
mp. 26. II. 1944 r., WIH III/35/3 k. 165; Akt oskarżenia I ZG WiN płk. Jana Rzepeckiego i tow., s. 56, 79.
Kserokopia w zbiorach A. Zagórskiego; Akt oskarżenia II ZG WiN płk. Franciszka Niepokólczyckiego i
tow., s. 2, 18, 21, 60, 61, 62, 77, 78, 81. Kserokopia w zbiorach A.
Zagórskiego; Postanowienie o zmianie i zatwierdzeniu aktu oskarżenia II ZG WiN. Kserokopia w zbiorach
A. Zagórskiego; Wyrok Wojskowego Sądu Rejonowego w Krakowie, z dnia 10 IX 1947 r. Znak akt Sr.
978/47, w: Bombicki Maciej Roman AK i WiN przed sądami specjalnymi, Poznań 1993, s. 223, 226, 227,236 - 237,
243, 267 - 268, 269, 279; Postanowienie SWOW w Warszawie z dnia 17 I 1992 r.
Sygn. akt Cs. Un. 535/91. Kserokopia w zbiorach A. Zagórskiego; Pismo ZG
Zrzeszenia WiN z dnia 22 I 1992 r. Znak: 0 - 4/92. Kopia pisma w zbiorach A.
Zagórskiego; Biedroń T.,
Schemat organizacyjny WiN-u (1945 - 1947) Obszar
Południowy WiN, „Zeszyty
Historyczne WiN-u” nr 4,
s. 73; Czaja St., Jeden z Ormian, „Przegląd
Tygodniowy” nr 6(358), 5
II 1989, s. 6; Dąbrowski
E., Szlakiem „Jędrusiów”, Kraków 1992, s. 144, 150, 155,
201; Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach
zbrojnych działających w
Polsce Ludowej w latach 1944 - 1956, Wyd. MSW Biuro
"C", Warszawa 1864, s. 14; Informator o osobach
skazanych w Polsce za działalność
szpiegowską w latach 1944
- 1984, Wyd. MSW Biuro “C”, Warszawa 1986, s. 559;
Kłaczyński W., Glossa w sprawie akcji „Pięciu”,
„Korso” nr 33 z 6 VIII 1992; Kunert A. K.,
Kalendarium zbrodni. Polska Podziemna przed
sądami Polski Ludowej 1944
- 1956. Wybrane sylwetki straconych i zmarłych w więzieniach,
[w:] Armia Krajowa. Dramatyczny epilog, Warszawa 1994, s. 203, 204; M. M. [Maciąga Mirosław], Biogramy [w:] Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, T. 3,
Mielec 1994, s. 710, 711; Maciąga M., Jaromski I., Sylwetki
mielczan, [w:] Mielec.
Studia i materiały z
dziejów miasta i regionu, T. 2, Mielec 1988, s. 854,
855; Proces Krakowski. Niepokólczycki, Mierzwa i
inni przed sądem
Rzeczypospolitej. Warszawa 1948; Rocznik oficerski 1932 r., s. 58;
Sokół J., Jawna i tajna działalność
spółdzielców, [w:] Mielec. Studia i
materiały z dziejów
miasta i regionu, T. 3, Mielec 1994, s. 581;
Suchorowska D., Zbrodnia w imieniu prawa. Józef
Ostafin (1894 - 1947), Kraków 1995, s. 32; Szarek
J., Poświęcone groby
oficerów II Komendy WiN. Pogrzeb po pół wieku,
„Czas
Krakowski” nr 213(1563),
14 IX 1995, s. 5; Szewera, Z. Aneks, [w:] Dąbrowski Eugeniusz, Bez broni, Warszawa 1969, s. 168; Woźniczka Z., Zrzeszenie „Wolność i
Niezawisłość” 1945 - 1952, Warszawa 1992, s. 185; Zagórski A., Obwód Armii Krajowej Mielec przed i po “Burzy”, [w:] Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, T. 3,
Mielec 1994, s. 225, 226; Zagórski A., „Czarna księga” wymiaru sprawiedliwości,
„Opinia
Krakowska” nr 52, 1990,
s. 7,9; Zagórski A., Akcja „Pięciu”,
„Korso” nr 1 z VIII 1991; Zagórski A.,
Przywódcy WiN-u. (2),
„Orzeł Biały” nr 2, Kraków, Listopad 1991;
Zagórski A., Przywódcy WiN-u. Walerian Józef
Tumanowicz, ps. „Jagra”,
„Jagodziński”, „Orzeł Biały” nr 12(39), grudzień 1994, s. 12 - 13, fot. ; Zagórski
A., Mjr Walerian Tumanowicz ofiara terroru
komunistycznego, „Korso. Tygodnik Mielecki” nr 16, 12 XI 1992, s. 4. Fot. ;
Zagórski A., Tumanowicz Walerian Józef, „Zeszyty
Historyczne WiN-u” nr 7,
wrzesień 1995, s. 249 -
250, fot. ; Z dziejów komunistycznego terroru. Wyrok
Wojskowego Sądu Rejonowego
w Krakowie w sprawie przeciwko członkom II Zarządu Głównego
WiN-u, „Zeszyty Historyczne WiN-u” nr 1, marzec 1992, s. 89 - 130; Gros - Korczyński Feliks: Notatka z rozmowy St. Dąbrowy - Kostki z Feliksem Gros - Korczyńskim. Zbiory
A. Zagórskiego, sygn. I - 31; Jaworski Franciszek: Przebieg służby
konspiracyjnej. Zbiory A. Zagórskiego, sygn. I -
1133; Notatka do sprawy Mielec. Zbiory A. Zagórskiego, sygn. I - 85; Rządzki Józef: Wspomnienia. Zbiory A. Zagórskiego,
sygn. I - 150; Rządzki
Józef: Relacja. Zbiory A.
Zagórskiego, sygn. I - 350; P. Sierant: Notatka z
rozmowy A. Zagórskiego z Piotrem Sierantem, Zbiory
A. Zagórskiego, sygn. I - 46;
Andrzej Zagórski