Z Małopolska w II Wojnie Światowej

GUMOWSKI Jan Kanty     
Urodzony 20 października 1883 r. w Krościenku nad Dunajcem. Syn Franciszka (1840-1900, lekarza i literata) i Józefy z d. Stehr (pianistki). Miał brata Mariana (1881-1974, historyka, profesora Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, numizmatyka). Po ukończeniu szkoły „pospolitej” uczęszczał do niższego gimnazjum w Tarnowie, później do konwiktu redemptorystów w Tuchowie  i do wyższego  gimnazjum filologicznego św. Anny w Krakowie. Ze względu na „niedostateczny postęp” w nauce po pół roku zrezygnował z tej szkoły. Wstąpił do Wyższej Szkoły Przemysłowej w Krakowie. W 1902 r. ukończył w niej z wynikiem celującym kurs budownictwa. W latach 1902-1909 studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Najpierw pod kierunkiem  Józefa Mehoffera (1902-1907) i Leona Wyczółkowskiego (1907), potem u Konstantego Laszczki (1907-1909). Był wybitnym studentem, każdy rok akademicki kończył z wyróżnieniem. Jednocześnie w 1902 r. pracował w Muzeum Narodowym oraz w Archiwum Akt Dawnych. Inwentaryzował zabytki. W praktyce uczył się sfragistyki, heraldyki i historii sztuki. Około 1907 r. przeniósł się do Warszawy. Podjął pracę w Pracowni Witraży Artystycznych F. Białkowskiego. Opracował projekt witraży dla kościoła p.w. Matki Bożej Pocieszenia). Wrócił do Krakowa. W 1908 r. powrócił do Krakowa i podjął studia rzeźbiarskie u profesora K. Laszczki. Jednocześnie pracował w Muzeum Narodowym, później w wytwórni witraży prowadzonej przez Żeleńskich, i w Szkole Przemysłowej jako nauczyciel. W latach 1912-1913 był stypendystą rodziny Czartoryskich we Florencji, a w latach 1913-1914 w Monachium i później w Paryżu. Na krótko przyjeżdżał do Krakowa. W 1913 r. wydał swoją pierwszą tekę litografii Motywa Architektury Swojskiej.  Warszawska „Zachęta” i krakowskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych wystawiały jego obrazy, grafiki i rysunki. Zgłosił się na ochotnika do Legionów Polskich. 6 sierpnia 1914 r wyruszył na front. Od 20 sierpnia 1914 r. w stopniu podoficera służył w żandarmerii I Brygady Legionów. W grudnia 1914 r. został awansowany na stopień wachmistrza. W listopadzie 1915 r. walczył w szeregach kompanii karabinów maszynowych 3. pułku piechoty I Brygady pod Kostiuchnówką i na pozycjach Jeziorny. Z tego okresu zachował się jego szkicownik frontowy, zawierający  portrety legionistów (m.in. Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego), oraz niezliczone rysunki umocnień, obozów saperów, redut, punktów  obserwacyjnych. W 1916 r. odbyła się w Krakowie wystawa stu prac z jego legionowego szkicownika. W tym samym 1916 r. z objawami ciężkiej  dyzenterii trafił do szpitala w Chełmie. 12 września 1916 r. został skierowany na rekonwalescencje do Lublina. Ołówkiem, piórkiem i akwarelą stworzył ilustracje jego zabytków: Bramy Krakowskiej, Bramy Grodzkiej, kamieniczek przy nieistniejącej już ulicy Szewskiej, drewnianych domów przy ulicy Krawieckiej, Podzamcze. Po powrocie do Krakowa sporządził z nich piętnaście litografii, które zostały umieszczone w tekturowej teczce z podpisem i herbem Lublina jako Motywy architektury polskiej. Został wyreklamowany z wojska i skierowany do Centrali Krajowej dla Gospodarczej odbudowy Galicji. W listopadzie 1918 r. wstąpił ponownie, w stopniu chorążego, do formowanego na nowo 5. pułku piechoty Legionów. Przydzielono go do załogi pociągu pancernego „Piłsudczyk”. Do czerwca 1919 r. służył w nim w walkach pod Lwowem. 20 lipca 1919 r. został powołany do Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego na stanowisko referenta Ochrony Zabytków Sztuki i Kultury. Po wybuchu wojny polsko-bolszewicka w lipcu 1920 r. w szeregach 13. pułku Ułanów Wileńskich poszedł na front. Z powodu kolejnego ataku dyzenterii odesłano go do szpitala. W maju 1921 r. został odkomenderowany do Urzędu Opieki nad Grobami Wojennymi w Krakowie. 26 października 1921 r. został przeniesiony do rezerwy. W 1926 r. przygotował tekę z rysunkami Jasnej Góry i Widoki Krakowa, w 1928 r. rysunki zabytków Gdańska, a w 1929 r. Kraków Jana Gumowskiego (1929), i w 1931 r. rysunki Krynicy. Od 1934 r. na zamówienie Ministerstwa Spraw Wojskowych zajmował się rekonstrukcją polskich zamków i fortyfikacji sprzed czasów potopu szwedzkiego. Wykonał 120 rysunków przedstawiających widoki dawnych miast, dworów i zamków. Opierał się na najnowszych źródłach historycznych, prowadził badania terenowe i kwerendy archiwalne. Pierwsza wystawa jego rekonstrukcji „Zamki i warownie polskie przed najazdem szwedzkim” odbyła się we wrześniu 1936 r. w warszawskiej Zachęcie. 16 kwietnia 1942 r. został aresztowany w kawiarni „Plastyków”. 25 kwietnia 1942 r. wywieziono go do KL Auschwitz. Otrzymał numer obozowy 33122. Po interwencji żony i córki Janiny u Ernsta Zörnera, miłośnika jego sztuki został  zwolniony z obozu 5 maja 1942 r. Wrócił do domu krańcowo wycieńczony, z pogłębioną chorobą nowotworową płuc i ropiejącymi ranami na stopach. W 1943 r. wyjechał do Warszawy. Pracował w Biurze Planowania Miasta. Opracowywał projekt powojennej odbudowy stolicy. Wrócił do Krakowa tuż przed wybuchem Powstania Warszawskiego, śmiertelnie już chory na raka płuc. Wykonał jeszcze piórkiem serię rysunków murów krakowskich i opracował w ołówku i akwareli widoki warszawskiego Zamku Królewskiego, który spłonął podczas bombardowań stolicy we wrześniu 1939 r. Po wojnie zajął się  rekonstrukcją miast i zamków Ziem Odzyskanych. 
Zmarł 6 listopada 1946 r. w Krakowie, został pochowany na cmentarzu Rakowickim.   
Odznaczony: Krzyżem Niepodległości (1937), Odznaką Za Wierną Służbę”, Odznaką „Orlęta”, „Gwiazdą Przemyśla”, Odznaką „Pancerny Piłsudczyk”.    
Od 1908 r. był żonaty z Teklą Kwiek (1878-1967, urzędniczką pocztową z Sochaczewa). Miał córki: Janinę (urodzoną ok. 1909 r., zamężną Borelowską) i Barbarę.         
Bryła Rafał, Kmiotek Dariusz, Zamki polskie według rekonstrukcji Jana Gumowskiego. Szlak Orlich Gniazd, Sosnowiec 2010; Gumowski Jan Kanty [w:] Polski Słownik Biograficzny; Żywicki Jerzy, Jana Gumowskiego motywy polskie. Studium o tekach litograficznych. Lublin 2003; informacje Marii Jentys-Borelowskiej.'