Z Małopolska w II Wojnie Światowej

BALAWENDER Jan.         
Urodzony 29 maja 1920 r. w Nowosielcach k. Przeworska, syn Michała (ludowca, jednego z najzamożniejszych gospodarzy w Nowosielcach) i Salomei z d. Domka. Miał trzech młodszych braci: Bronisława, Tadeusza i NN. Naukę w szkole powszechnej rozpoczął w rodzinnych Nowosielcach, zaś siódmą klasę ukończył w 1933 r. Łańcucie. 29 maja 1938 r. zdał maturę w Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza w Łańcucie. Zdawał na medycynę we Lwowie, ale nie został przyjęty. W 1938 r. rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym, Dział Matematyczno – Przyrodniczy Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W 1939 r. miał zamiar przenieść się na studia w Akademii Górniczej w Krakowie, czemu jednak przeszkodził wybuch wojny. We wrześniu 1939 r. zgłosił się jako ochotnik w Powiatowej Komendy Uzupełnień Jarosław, nie został zmobilizowany, lecz odesłany do Powiatowej Komendy Uzupełnień w Przemyślu. Tam również nie wcielono go do wojska. Uchodząc przed Niemcami dotarł pod Tarnopol do m. Płoska gdzie zatrzymał się u Surmaczów, krewnych ojca. Został aresztowany przez Sowietów wraz z innymi wojennymi uciekinierami, zbiegł z bydlęcego wagonu, którym był transportowany w głąb ZSRR. Pieszo przedostał się do Lwowa, a następnie po przekroczeniu granicy na Sanie wrócił do rodzinnych Nowosielec. W 1940 r. został wezwany do gestapo w Jarosławiu, ale nie zgłosił się i od tego czasu ukrywał się, m. in. u Józefa Rudnickiego w Sieteszy. Był jednym z organizatorów tajnego nauczania w zakresie szkoły średniej na terenie gmin Przeworsk-wieś i Markowa. Zaczął udzielać lekcji z zakresu gimnazjum dzieciom kierownika miejscowej szkoły Przemysławie i Leszkowi Stopom oraz Janowi Harpuli, Mieczysławowi Cużytkowi z Nowosielec Stanisławowi Cużytkowi oraz Paluchowi z Rogóźna. Uczył na tajnych kompletach do końca niemieckiej okupacji. Był łącznikiem pomiędzy kompletami tajnego nauczania, a komisją egzaminacyjną. W 1940 r. został zaprzysiężony do Związku Walki Zbrojnej. Używał pseudonimów „Puchacz”, „Branibor”, „Zbyszko”. Początkowo pełnił funkcję gońca. W połowie 1941 r. został przydzielony do punktu przebitkowego konspiracyjnej „Odwetu” w charakterze łącznika, wkrótce działał jako kolporter, aby w 1942 r. objąć w Komisji Informacji i Propagandy Inspektoratu Rejonowego Armii Krajowej Przemyśl funkcję szefa kolportażu. W latach 1941 - 1944 był referentem propagandy Obwodu Zwiazku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej Przeworsk. Od wiosny 1942 r. pisał teksty do „Odwetu”. Rozkazem Komendanta Obwodu Armii Krajowej Przeworsk z 21 sierpnia 1942 r. został awansowany z dniem 1 czerwca 1942 r. na stopień st. strz. z cenzusem. W 1942 r. ukończył pierwszy turnus konspiracyjnej Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty. Pod koniec 1942 r. rozpoczął działalność w komórkach walki bieżącej. Wieczorem 8 stycznia 1943 r. dowodził akcją zabrania maszyny z drukarni Kisielewskiego w Przeworsku, na których później był drukowany „Czyn”. W lutym 1943 r. dowodził likwidacją bandytów Grandy i Bącala w Sieteszy, których przesłuchiwał przed egzekucją. Nocą 4/5 marca 1943 r. brał udział w likwidacji konfidentki Anieli Baworówny w Łopuszce Wielkiej. 29 października 1943 r. brał udział w akcji na magazyny broni w Sarzynie. W grudniu 1943 r. osłaniał w Kruhelu Edwarda Cieślę „Zabawa” likwidującego sypiącego w areszcie byłego żołnierza Armii Krajowej Bednarza. W 1943 r. gestapo dwukrotnie usiłowało go aresztować. W czasie jednej z prób zatrzymania pozostawił w rękach niemieckiego patrolu ubranie, dokumenty redakcyjne „Czynu” i fałszywą kennkartę na nazwisko Jan Karakulski – zbiegł w samych spodenkach. Dowodził plutonem podporządkowanym Henrykowi Puziewiczowi „Prokop”, dowódcy dywersji Inspektoratu Armii Krajowej Przemyśl. Na polecenie szefa Ośrodka Kedywu Armii Krajowej „Leon” – Zbigniewa Zawiły „Żbik”, zorganizował na węźle kolejowym w Przeworsku patrole dywersji kolejowej. 5 stycznia 1944 r. brał udział w obstawie odbioru zrzutu w Lipniku. W lutym 1944 r. na żądanie Komendy Obwodu Armii Krajowej Przeworsk przeszedł pod jej rozkazy, a dowództwo jego plutonu u „Prokopa” przejął Jan Słysz „Jodła”. Na początku 1944 r. uczestniczył w wymierzaniu kary chłosty Karolinie Seweryn dekonspirującej żołnierzy podziemia, a w lutym 1944 r. dowodził likwidacją całej rodziny Sewerynów. Został oficerem dywersji Obwodu Armii Krajowej Przeworsk i dowódcą plutonu dywersyjnego dyspozycyjnego Obwodu Armii Krajowej Przeworsk kryptonim „Puchacz”. Był organizatorem i uczestnikiem wielu akcji zbrojnych i dywersyjnych. Wiosną 1944 r. wpadł w policyjną zasadzkę w drodze z Soniny do Łańcuta. Ostrzeliwując Niemców z nagana zdołał uciec. W marcu 1944 r. dowodził akcją na obóz ukraińskiego Baudienstu w Przeworsku. W marcu 1944 r. dowodził akcją na ukraiński Baudienst w Gorliczynie pod Przeworskiem. Dowodził ubezpieczeniem akcji wysadzenia mostu kolejowego na Wisłoku w Tryńczy w nocy 5/6 kwietnia 1944 r. w ramach akcji „Jula”. W kwietniu 1944 r. w związku z aresztowaniem Inspektora Inspektoratu Armii Krajowej Przemyśl Teofila Banacha „Skrzydłowskiego”, a następnie Stanisława Cużytka „Sulimczyka” zmienił pseudonim na „Branibor”. Wiosną 1944 r. został aresztowany przez Franza Schmidta z jarosławskiego gestapo. W trakcie konwojowania do więzienia zbiegł w Borku Nowosieleckim z pociągu. Brał udział w Akcji „Burza” w rejonie Kańczugi i Sieteszy. 28 lipca 1944 r. jako dowódca dywersji w składzie sztabu kpt. J. Wisza „Grom” wkroczył z oddziałem do zajętej przez Sowietów Kańczugi. Po wejściu wojsk sowieckich w lecie 1944 r. nie zaprzestał działalności konspiracyjnej. W jesieni 1944 r. zabrał metryki ks. Ulanowskiemu z parafii w Nowosielcach aby uniemożliwić pobór do ludowego Wojska Polskiego. W związku z nakryciem i zabraniem we wrześniu 1944 r. przez NKWD drukarni w Honiach, na której był drukowany „Czyn”, otrzymał rozkaz zabrania drukarni w Łańcucie i przewiezienia jej do lasów koło Zmysłówki. Dowodził akcją zabrania 3 października 1944 r. drukarni Pikulskiego w Łańcucie. Był aresztowany 31 października 1944 r. przez funkcjonariuszy NKWD i Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego z Przeworska. W momencie aresztowania miał dokumenty na nazwisko Jan Karakulski, ale został zidentyfikowany przez milicjanta Władysława Słysza (jego sąsiada z Nowosielec). Po aresztowaniu przewieziono go do Przeworska, a po dwóch dniach do Rzeszowa, do więzienia NKWD przy ul 3 Maja. W czasie śledztwa poddano go torturom. Był osadzony w piwnicy z wodą stojącą na podłodze. 6 grudnia 1944 r. został wywieziony ciężarowym samochodem do lasu pod Rzeszów, gdzie kazano mu kopać grób, grożąc rozstrzelaniem jeśli nie zacznie zeznawać. 14 stycznia 1945 r. z Bakończyc wywieziono go z transportem aresztowanych żołnierzy Armii Krajowej do łagrów w Stalinogorsku. Był zatrudniony w kopalni węgla. Z łagru zbiegł wiosną 1945 r. wspólnie z kpt. Henrykiem Dawiskibą. Pieszo doszli prawie do dawnej granicy polskiej na Polesiu, lecz ciężka choroba kpt. Dawiskiby uniemożliwiła im na dalszy marsz. Został ujęty przez NKWD w momencie przekraczania granicy na Bugu, był więziony pod fałszywym nazwiskiem Surmacz w więzieniach w Orle, Homlu i Briańsku. 2 maja 1945 r. Został mianowany, ze starszeństwem 11 listopada 1944 r., podporucznikiem rezerwy piechoty. Ponownie osadzono go w łagrze w Stalinogorsku, za ucieczkę wtrącono go do karceru – pomieszczenie z oknami pozbawionymi szyb, (w którym po pracy był rozbierany do bielizny, bity, również karany stójką, spał na gołej betonowej podłodze). W wyniku pobytu w karcerze zachorował na zapalenie opłucnej, miał wodę, a następnie ropę w lewym boku. Mimo ciężkiej choroby był zmuszany do pracy i odmawiano mu wszelkiej pomocy lekarskiej. Po przeniesieniu do izby chorych felczer założył mu do boku sączek. Po względnym powrocie do zdrowia został skierowany do lżejszej pracy. W zimie 1945/1946 r. nastąpił nawrót choroby. Wiosną 1946 r. przygotowywał się do ponownej ucieczki z łagru. W lecie 1946 r. został przewieziony do Polski i przez Warszawę skierowany do obozu w Mielęcinie koło Włocławka, skąd po przesłuchaniach zwolniono go. 25 lipca 1946 r. wrócił do Nowosielec. 15 sierpnia 1946 r. podjął pracę w Banku Gospodarstwa Spółdzielczego w Zawierciu, gdzie pracował do końca 1947 r. Po służbowym przeniesieniu do Pszczyny pracował do grudnia 1949 r. w Banku Gospodarstwa Spółdzielczego. Ponownie przeniesiono go do Zawiercia, do pracy w Banku Rolnym na stanowisku kierownika. Z Zawiercia przeniósł się do Opola, gdzie objął stanowisko dyrektora nowo organizowanego Oddziału Banku Rolnego. We wrześniu 1950 r. otrzymał 7 miesięczny urlop zdrowotny, po wykorzystaniu którego został przeniesiony do Banku Rolnego w Częstochowie na stanowisko kierownika Oddziału. W grudniu 1951 r. Bank Rolny rozwiązał z nim umowę o pracę ze względu na stan zdrowia (gruźlica płuc). Powrócił do Nowosielec, gdzie przy rodzicach pracował na roli. Rozpoczął działalność konspiracyjną w szeregach Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość pod pseudonimem „Zbyszko”. Nie zdawał sobie sprawy, że jest to już prowokacyjna akcja Urzedu Bezpieczeństwa Publicznego o kryptonimie „Cezary” realizowana przez współpracującego z bezpieką Stefana Sieńkę. Od stycznia 1950 r. do grudnia 1952 r. utrzymywał kontakt z działaczem Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość Janem Krukiem „Tadeuszem nr 2”. W Zrzeszeniu Wolność i Niezawisłość pełnił funkcję wywiadowcy przekazując Janowi Krukowi i NN „Feliksowi” informacje na temat budownictwa kolejowego i nastrojów ludności. W wyniku zeznań J. Kruka został 27 grudnia 1952 r. aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego pod zarzutem przynależności do Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Osadzono go w Rzeszowie przy ul. Jagiellońskiej i w więzieniu na Zamku. W czasie śledztwa był przesłuchiwany przez oficerów śledczych z Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego: chor. Wilhelma Budziaka (28 i 29 grudnia 1952), Henryka Drabika (6, 8 stycznia 1953) i chor. Mieczysława Czernickiego (16, 17 stycznia 1953). Ze względu na stan zdrowia i na skutek interwencji z zewnątrz został umieszczony w szpitalu więziennym na Zamku w Rzeszowie. Akt oskarżenia sporządził oficer śledczy Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Rzeszowie chor. Mieczysław Czernicki. Rozprawa odbyła się przy drzwiach zamkniętych przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Rzeszowie w składzie: przewodniczący - kpt. Zygmunt Panas, ławnicy - strz. Józef Tober J.W. 1005 i strz. Mieczysław Łabus, w obecności prokuratora wojskowego por. Antoniego Walickiego, obrońcy z wyboru adw. Józefa Winsza, przy udziale protokolanta sekr. Anny Dzioby. Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Rzeszowie z 17 czerwca 1953 r. został skazany na łączną karę 10 lat więzienia, utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na 3 lata oraz przepadek mienia na rzecz Skarbu Państwa. Najwyższy Sąd Wojskowy postanowieniem z 18 października 1954 r. zmienił podstawę wymiaru kary i orzekł karę 4 lat więzienia złagodzoną na podstawie amnestii z 22 listopada 1952 r. do 2 lat i 8 miesięcy więzienia. Był więziony w więzieniach w Wiśniczu i Krakowie na Montelupich. Na Montelupich przez cały czas aż do zwolnienia ze względu na zły stan zdrowia przebywał w więziennym szpitalu. Na wniosek Naczelnej Prokuratury Wojskowej został przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie postanowieniem z 17 grudnia 1954 r. przedterminowo zwolniony warunkowo 29 grudnia 1954 r. Po powrocie z więzienia podjął pracę w prywatnym młynie w Żołyni, w charakterze księgowego i działał społecznie w komitecie elektryfikacji w Żołyni jako jego przewodniczący. Następnie pracował zarobkowo w Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska w Żołyni na stanowisku księgowego. Wybrano go na stanowisko przewodniczącego Gminnej Rady Narodowej w Żołyni. Pełnił funkcję tę do śmierci.           
Zmarł 8 stycznia 1960 r. w szpitalu w Łańcucie, został pochowany 10 stycznia 1960 r. na cmentarzu w Żołyni. 
Odznaczony Krzyżem Walecznych (4 X 1944).         
Był żonaty z Przemysławą Stopa (18 lutego 1944 r.), miał dwie córki Zofię (ur. 22 października 1944 r.) i Wandę (ur. 1947). 
IPN-Rz-04/240 t. 94 Sprawozdania z pracy PUBP 1951-1952, k. 161, Sprawozdanie miesięczne z pracy PUBP w Przeworsku za okres sprawozdawczy od dnia 5 II 1952 r. do dnia 5 III 1952 r.; IPN-Rz-043/418 Akta sprawy operacyjnej Jagiełło Feliks i Jagiełło Józef, k. 116, Plan czynności operacyjnych zmierzających do wyjaśnienia posiadanych zaczepek i podejrzeń o prowadzenie wrogiej działalności przeciwko PRL przez figuranta sprawy obserwacji operacyjnej nr. 2017/17 Jagiełło Feliksa, 9 IX 1960 r.; IPN-Rz-043/418 Akta sprawy operacyjnej Jagiełło Feliks i Jagiełło Józef, k. 125, Streszczenie materiałów w sprawie operacyjnej obserwacji nr. 252/60 prowadzonej na figuranta Jagiełła Feliks, 17 X 1960; IPN-Rz-043/418 Akta sprawy operacyjnej Jagiełło Feliks i Jagiełło Józef, k. 170, Notatka służbowa B. Szpaka, 25 VIII 1960 r.; IPN-Rz-055/58 Sprawa obiektowa dotycząca organizacji ZWZ-AK-WiN woj. rzeszowskiego t. 56, k. 73, Protokół Komisji Likwidacyjnej w Przeworsku z dnia 18 X 1945; 53 do Kazimierz, 2 V 1945; Rozkaz Komendy Obwodu AK Przeworsk, 21 VIII 1942 r.; Prokop do Godła przez Park, 25 I 1944.; Rozkaz Komendy „X”, 4 X 1944 r.; Rozkaz z dnia 2 V 1945r. Komendanta Obwodu AK Przeworsk do Placówek: awanse i odznaczenia; U do U26, M.p. dn. 6 X 1944 r.; Akt oskarżenia z dnia 11 III 1953 r.; Protokół przesłuchania z 28 XII 1952 r. w WUBP w Rzeszowie; Protokół przesłuchania z 8 I 1953 r. w WUBP w Rzeszowie; Wyrok WSR w Rzeszowie z dnia 17 VI 1953 r. Znak akt Sr. 201/53; Dokumenty mordów dokonanych przez komunistyczne Wojsko Polskie. Wyrok Sądu Wojskowego Garnizonu w Rzeszowie z dnia 2 stycznia 1945 r. Nr. Akt, 1/45 skazujący na karę śmierci plut. AK Bolesława Płachcińskiego „Zeszyty Historyczne WiN-u” nr 2, s. 96; Draus J., Terlecki R., Oświata na Rzeszowszczyźnie w latach 1939 – 1945, Wrocław 1984, s. 161; D. Garbacz, A. Zagórski, W kleszczach czerwonych, Brzozów – Rzeszów 1991, s. 171; Gimnazjum i Liceum im. Henryka Sienkiewicza w Łańcucie, Warszawa 1965, s. 331; Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych 1939-1956, t. 2, Kraków 1997, s. 11-15, fot.;Niedziela J., Sagan F., ZWZ-AK Inspektorat Rejonowy Rzeszów. Załącznik nr 15. Wykaz żołnierzy sporządzony przez kpt. Edwarda Brydaka, Rzeszów 2005, s. 439; Pelc-Piastowski J., Akcja na leśny magazyn (2), „WTK” 1984, nr 12, s. 6; Redakcja „WTK”, Sprostowanie, „WTK” 1962, nr 45, s. 11; Rudnicki J., Sietesz od czasów dawnych do współczesności, Przeworsk 1998, s. 114-115, fot.; Sierant P., Zarys dziejów konspiracyjnego pisma „Odwet”. „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego”, T. VI, Zeszyt 1, 1967 r.; Sigda J, Wspomnienia Sybiraka, Leżajsk 1996, s. 24, 25, 26, 28, 29, 33, 63, 64, 65, 66; Sokół Z., Rzeszowska Prasa Konspiracyjna (1939 – 1945), Rzeszów 1989, s. 53, 73, 77, 78; „Walka” nr 58, 3 marca 1943 r.; <span class="MsoEndnoteReference" />Uwięzieni w Stalinogorsku. Alfabetyczny wykaz 6326 Polaków i obywateli polskich więzionych w obozie kontrolno-filtracyjnym nr 283 i obozie jenieckim nr 388 NKWD-MWD ZSRR w Stalinogorsku w latach 1944-1950, Warszawa 1999, s. 178; Wójcik Z. K., Zagórski A., Na katorżniczym szlaku, Warszawa 1994, s. 77, 78; Zagórski A., Akcja „Bariera”,„WTK” 1962, nr 13, s. 6-7; Zagórski A., Akcja na drukarnię, „Za Wolność i Lud” 1964, nr 2, s. 11; Zagórski A., „Bariera”,„Dziennik Polski” 1966, nr 80, 81, 82 i 83; Zagórski A., Kryptonim „Jula”,„Panorama” 1966, nr 31, s. 10; Zagórski A., Przywódcy i działacze WiN-u. Jan Balawender (1920 – 1960),„Miesięcznik Orzeł Biały” 1995, nr 9, s. 9-12; Zagórski A., Zadanie zostało wykonane, „Za Wolność i Lud”, 1962, nr 10, s. 8-9; Zagórski A., Z badań nad strukturą organizacyjną ruchu oporu w Rzeszowszczyźnie (Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa),„Studia Historyczne” 1968, nr 1; Balawender P., Życiorys męża Jana Balawendera; Domka F., Relacja; Karakulska M., List z dnia 17 XI 1963 do A. Zagórskiego; Pelc-Piastowski J., Relacja;Zagórski A., List z dnia 26 IX 1995 do Przemysławy Balawender.